فهرست
طرح سوال درست یکی از مهم‌ترین بخش‌های روزنامه‌نگاری داده است. پروژه‌های دیتاژورنالیسم معمولا از طرح یک سوال شروع می‌شود. سوال درست و ارزشمند را نمی‌توان با فرمول مشخصی تولید کرد اما توانایی طرح آن با جمع‌آوری اطلاعات متنوع، کسب تجربه و همینطور تمرین تفکر انتقادی تقویت می‌شود.
در این بخش می‌خواهیم چگونگی تعریف پروژه روزنامه‌نگاری داده را تمرین کنیم. این تمرین به ما کمک می‌کند تا «طرح سوال» را در دل فرایند کلی‌ترِ تعریفِ پروژه مورد بررسی قرار دهیم و با توجه به مجموعه امکانات موجود مانند داده‌های دردسترس یا قابل گردآوری به صورت واقع‌بینانه‌تری به آن فکر کنیم. به عبارت دیگر برای اینکه بتوانیم سوالات درستی طرح و تحلیل‌های موثری ارائه کنیم چاره‌ای جز تمرین و کسب تجربه نداریم.
مراحل تعریف پروژه
برای تعریف پروژه‌های روزنامه‌نگاری داده مراحل و مولفه‌هایی هست که باید به ذهنیت روشنی درباره تمامی آن‌ها برسیم. توجه به این موارد احتمال موفقیت پروژه‌های دیتاژورنالیسم را افزایش می‌دهد و بهتر است از همان ابتدا یعنی هنگام تعریف پروژه به آن‌ها توجه کنیم.
موضوع
موضوعی که می‌خواهید روی آن وقت بگذارید به طور کلی چیست؟ چه نیازها، خلأها و ظرفیت‌هایی برای کار تحلیلی در آن وجود دارد؟
مثلا فرض کنید به یکی از حوزه‌های اشتغال، کیفیت آموزش، عدالت اجتماعی، دموکراسی، فساد و … علاقه‌مندید و هر یک از آن‌ها را به عنوان موضوع انتخاب می‌کنید.
موضوعی که مورد علاقه‌تان نیست یا به آن اعتقادی ندارید و ارزشی برایش قائل نیستید را از ابتدا قبول نکنید و برایش وقت نگذارید.
مخاطب
مخاطبی که می‌خواهید نتایج کارتان را در نهایت به وی عرضه کنید چه کسانی را شامل می‌شود؟ این افراد چه ویژگی‌های مشترکی دارند؟
پاسخ به این سوال اگرچه اهمیت محوری دارد اما معمولا به تنهایی کافی نیست. سوالی که مخاطب‌شناسی شما را تکمیل می‌کند این است که چه کسانی مخاطب این کار به حساب نمی‌آیند. ارائه پاسخ روشن به این که چه کسی مخاطب تحلیل شما خواهد بود و چه کسی مخاطب آن نخواهد بود، نه تنها انسجام و اثرگذاری تحلیل را بیشتر می‌کند، بلکه کار را برای تحلیلگر نیز ساده‌تر خواهد کرد.
سوال
پرسش یا پرسش‌هایی که در محدوده موضوع مورد نظر می‌خواهید روی آن‌ها وقت بگذارید به صورت مشخص و دقیق بنویسید. پاسخ به این پرسش‌ها به چه نیازهایی پاسخ می‌دهد؟ چرا دوست دارید روی هر یک از آن‌ها کار کنید؟
سوالات طرح شده را با پاسخ به این پرسش پالایش کنید و پرسش مورد علاقه خود را انتخاب کنید. به عنوان نمونه، اگر موضوع کار و اشتغال باشد پرسشی که طرح می‌کنید می‌تواند این باشد که وضعیت اشتغال ایران در مقایسه با دیگر کشورها چگونه است؟
سعی کنید در طول مدت کار روی یک پروژه، پرسش‌های اولیه را توسعه ندهید. این کار ممکن است باعث شود پروژه در زمان مقرر به نتیجه نرسد. قدری از اصلاح و تدقیق در پرسش‌ها هنگام کار با داده‌ها طبیعی است اما تغییر اساسی و توسعه ممکن است به قیمت جان پروژه تمام شود. اگر در خلال کار روی یک پروژه پرسش جدید و جالبی طرح کردید آن را نگه دارید تا پاسخ پرسش‌های طرح‌شده به نقطه مشخصی برسد، سپس سراغ آن بروید.
داده
نکته‌ای که باید حتما هنگام طرح سوال به آن توجه کنیم این است که آیا پاسخ به آن در محدوده امکانات و توانایی ما امکان‌پذیر است؟ برخی از پرسش‌ها اساسا در روزنامه‌نگاری داده امکان ارائه پاسخ مناسب ندارند. به بیان دیگر، باید در ابتدای کار باید بپرسیم داده‌ای برای تحلیل و ارائه پاسخ به سوال طرح شده وجود دارد؟ اگه نه، آیا چنین داده‌ای قابل گردآوری است؟
اگر بتوانید از داده‌های عمومی و در دسترس و البته با کیفیت برای پاسخ به پرسش طرح‌شده استفاده کنید، دست شما به عنوان تحلیلگر در ارائه پاسخ مناسب نسبتاً باز است. اگر داده‌ها موجود نباشند اما قابل استخراج و گردآوری باشد، کار کمی سخت‌تر می‌شود اما همچنان امکان‌پذیر است. اگر کار میدانی نیاز باشد هزینه و زمانی باید صرف شود به مراتب بیشتر می‌شود اما با برنامه‌ریزی درست می‌تواند همچنان امکان‌پذیر تلقی شود. برای پیدا کردن داده‌های مورد نیاز در ابتدای کار شاید لازم نباشد جزئیات داده را در همه منابع بررسی کنیم. اگر نقشه‌ای کلی از داده‌های عمومی و سازمان‌های متولی انتشار آن‌ها در ذهن داشته باشیم، می‌توانیم داده‌های مورد نظرمان را با چند حدس پیدا کنیم. یک استراتژی ساده و سرراست این است که کار را از تحلیل دسترس‌ترین و ساده‌ترین داده‌ها آغاز کنیم و سپس به فراخور نیاز دنبال داده‌های بیشتر بگردیم.
به عنوان نمونه، اگر بخواهیم افزایش قیمت اجناس را با یکدیگر مقایسه می‌کنیم، می‌توانیم به داده‌هایی که در مراکز آمار کشورها منتشر می‌شود مراجعه کنیم. برای اطلاعات بیشتر درباره چنین نمونه‌ای به مقاله «هزینه زندگی در سال ۲۰۲۲ در استرالیا» مراجعه کنید. اما اگر بخواهیم داده‌های کنکور را تحلیل کنیم داده‌های منسجمی از آمار داوطلبان و درصدها و رتبه‌های کسب‌شده منتشر نمی‌شود. بنابراین باید داده‌ها را به نحوی در فضای اینترنت گردآوری کنیم تا تحلیل امکان‌پذیر باشد. برای اطلاع بیشتر درباره چنین نمونه‌هایی به «بازتاب تغییر اولویت‌های جامعه در آمار کنکور» و «تلاش‌هایی برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های کشور از دید جامعه» مراجعه کنید. در این دو نمونه داده‌های جمع‌آوری شده و در انتهای مطلب نیز لینک آن‌ها برای تحلیل‌های بیشتر قرار داده شده است.
به عنوان یک نمونه دیگری از استخراج داده وبسایت‌ها می‌توان به «بررسی آمار انتشار کتاب‌های علوم غریبه در ۴۰ سال گذشته» اشاره کرد که در آن فراداده کتاب‌هایی که کلیدواژه‌های مرتبط با این شاخه در عنوان آن‌ها آمده استخراج شده است. منظور از فراداده کتاب مواردی مانند تیراژ، نوبت چاپ و … است.
اگر بخواهیم به نمونه‌ای اشاره کنیم که جمع‌آوری داده فعالیت میدانی گسترده‌تری را شامل شده باشد می‌توان به پروژه «خانه‌های تخریب‌شده» اشاره کرد که در آن داده‌هایی از ۱۹۰ خانه تخریب‌شده و ۱۲۰۰ نفر ساکن آن در فلسطین جمع‌آوری شده اشاره کرد.
منابع متنوع
در روزنامه‌نگاری داده در حقیقت ما به یک روایت یا یک مشاهده بسنده نمی‌کنیم و به جای آن از مجموعه‌ای از روایت‌ها یا مشاهدات استفاده می‌کنیم. این مفهوم در روزنامه‌نگاری داده آنچنان کلیدی است که درباره منابع داده نیز می‌توان از آن سخن گفت.
یکی از فاکتورهای مهم در موفقیت پروژه‌های روزنامه‌نگاری داده استفاده از منابع متنوع داده است. اگر بتوانید بین دو داده مختلف ارتباط ایجاد کنید، جذابیت نتایجی که در نهایت ارائه می‌کنید به مراتب بیشتر خواهد شد. اگر می‌خواهید در این باره بیشتر بدانید «داده‌های بزرگ و تحقیقات علمی» را مطالعه کنید.
پاسخ دیگران
احتمال اینکه ما اولین نفری باشیم که سوالی را طرح کرده معمولا خیلی کم است. برای همین، لازم است حتما با انواع مختلف جستجو مثل کار با موتورهای جستجو در اینترنت از فعالیت‌های مشابهی که دیگران انجام داده‌اند اطلاع پیدا کنیم و در صورت نیاز به آن‌ها نیز ارجاع دهیم و از تکرار پرهیز کنیم. با این حال، طرح شدن سوالاتی شبیه به سوال ما هیچگاه به این معنا نیست که حرفی جدیدی برای گفتن وجود ندارد. روزنامه‌نگاری داده بسیار جدید است و هنوز سرزمین‌های کشف‌نشده در آن بسیار زیاد است.
ایده کلی
اگر بخواهیم بدانیم پاسخ به سوالات طرح شده، با داده‌های یادشده امکان‌پذیر است یا نه، باید در همان ابتدای کار ایده‌ای کلی از روش تحلیل داشته باشیم. ایده اصلی در برخی موارد تحت تاثیر نوع خروجی نیز قرار می‌گیرد. مثلا اگر خروجی را مقاله مکتوب، ویدئو یا مصورسازی تعاملی در نظر بگیریم ایده‌های اصلی تحلیل تحت تاثیر قرار می‌گیرند.
البته ممکن است در عمل ایده آنچنان که انتظار داریم از آب در نیاید و تغییرات زیادی لازم باشد. اما داشتن ذهنیت روشنی از ایده کلی تحلیل از همان ابتدا لازم است.
کار تحلیلگر فراتر رفتن از گزارش صرف اطلاعات و ارائه تحلیل است. ایده اصلی چیزی است که راهی برای گذشتن از اطلاعات و رسیدن به تحلیل باز می‌کند.
گام‌های عملی
برای این که از انجام‌پذیر بودن اطمینان حاصل کنیم و بتوانیم با خیال راحت پروژه مورد نظرمان را تعریف کنیم لازم است درکی نسبتا روشن از گام‌های مختلف تحلیل داشته باشیم. منظور از گام‌های تحلیل این است که بتوانیم به صورت عملیاتی با حفظ تقدم و تاخر بگوییم اول باید چه کنیم، بعد چه و … . بسیار محتمل است امکان‌پذیری یک پروژه در ظرف زمانی و هزینه‌ای مورد نظر ما رد شود. به همین دلیل لازم است از ابتدا به صورت عملیاتی به آن نگاه کنیم و تصوری درباره گام‌های تحلیل داشته باشیم و دست کم درباره امکان‌سنجی آن فکر کنیم.
نوع خروجی
چنانچه در جای دیگر نیز اشاره شد نوع خروجی‌های پروژه‌های روزنامه‌نگاری داده متنوع است. هر یک از این خروجی‌ها اقتضائاتی دارد که توجه به آن‌ها از همان ابتدای کار اهمیت دارد چون چگونگی تعریف آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. برای اطلاعات بیشتر درباره انواع خروجی‌ها در روزنامه‌نگاری داده به درس «دیتاژورنالیسم چیست؟» مراجعه کنید.
* * *
این مراحل تقدم و تأخر از پیش‌تعیین‌شده‌ای بر یکدیگر ندارند. ممکن است فرایند تعریف پروژه از هر یک از مولفه‌های یادشده آغاز شود و بین آن‌ها رفت و برگشت کند. آنچه اهمیت دارد این است که هنگام تعریف پروژه‌های روزنامه‌گاری داده به اندازه کافی به تمامی این مراحل پرداخته شود.
پروژه‌هایی برای تمرین بیشتر
پروژه‌های مدرسه دقیقه در سطوح مختلف ارائه می‌شوند. در برخی تنها موضوع و چهارچوب کلی مشخص شده و طرح پرسش به عهده کسی است که پروژه را انجام می‌دهد واگذار شده و در برخی علاوه بر موضوع، داده‌هایی نیز معرفی شده و در دسترس قرار گرفته، در برخی دیگر اما نیاز به جمع‌آوری دارد، اما طرح پرسش با استفاده از داده‌ها کماکان به عهده کسی است که پروژه را انجام می‌دهد. در برخی علاوه بر این موارد پرسش‌های اصلی نیز طرح شده است. گاهی پرسش‌هایی طرح شده و گاهی این پرسش‌ها با ارائه روش کلی تحلیل و در بعضی موارد با ارائه راهنمای گام‌به‌گام انجام پروژه همراه شده است.
با توجه به این که هر یک از این مولفه‌های یادشده بخشی از پروژه‌های واقعی محسوب می‌شوند، بسته به علاقه خود به موضوع و همینطور این که می‌خواهید کدام یک را بیشتر تمرین کنید پروژه مورد نظر خود را انتخاب کنید و دانسته‌های خود را در عمل به کار بگیرید.
برای مشاهده پروژه‌های مدرسه دقیقه، به صفحه منابع آموزشی مراجعه کنید.