۱. سوگیری نمونه‌گیری (Sampling Bias)

این سوگیری (که گاهی سوگیری انتخاب هم نامیده می‌شود، اما با خودگزینی فرق دارد) زمانی رخ می‌دهد که در فرآیند انتخاب شرکت‌کنندگان، شانس حضور برخی گروه‌ها از جامعه هدف، بیشتر یا کمتر از سایر گروه‌ها باشد. این اتفاق معمولاً زمانی می‌افتد که نظرسنجی از طریق کانال‌ها یا پلتفرم‌هایی توزیع شود که کاربران آن‌ها ویژگی‌های جمعیتی یا دیدگاه‌های خاصی دارند.

• مثال:
  • فرض کنید یک نظرسنجی در مورد الگوی مصرف فرهنگی مردم ایران، عمدتاً از طریق اینستاگرام توزیع شود. در این حالت، احتمالاً افراد جوان‌تر، ساکنان شهرهای بزرگ‌تر و طبقات اجتماعی خاصی که حضور فعال‌تری در اینستاگرام دارند، بیش از حد در نمونه حضور خواهند داشت و نظرات افراد مسن‌تر، روستاییان یا کسانی که از این پلتفرم استفاده نمی‌کنند، کمتر منعکس می‌شود.
  • یا نظرسنجی‌ای که فقط در یک کانال تلگرامی با گرایش سیاسی خاص منتشر می‌شود، نمی‌تواند نماینده دیدگاه کل جامعه ایران در آن موضوع باشد، زیرا مخاطبان آن کانال احتمالاً دیدگاه‌های مشابهی دارند.
  • نظرسنجی‌هایی که فقط بین دانشجویان یک دانشگاه بزرگ در تهران انجام می‌شود و نتایج آن به کل جوانان کشور تعمیم داده می‌شود نیز دچار این سوگیری است.

چگونه از این سوگیری پیشگیری یا آن را کاهش دهیم؟

• استفاده از پنل‌های تحقیقاتی معتبر: در صورت امکان، با شرکت‌های تحقیقاتی که پنل‌های متنوع و نماینده‌ای از جامعه دارند، همکاری کنید.
• توزیع چندکاناله: نظرسنجی را از طریق کانال‌های مختلف (مثل پیامک، ایمیل، شبکه‌های اجتماعی متنوع، وب‌سایت‌های پربازدید و حتی در صورت لزوم، روش‌های حضوری) پخش کنید تا به طیف وسیع‌تری از افراد دسترسی پیدا کنید.
• نمونه‌گیری طبقه‌بندی شده (Stratified Sampling): سعی کنید سهمیه مشخصی برای گروه‌های جمعیتی کلیدی (مانند نسبت جنسیتی، سنی، محل سکونت شهری/روستایی، سطح تحصیلات) در نظر بگیرید تا ترکیب نمونه به ترکیب واقعی جامعه نزدیک‌تر شود.

۲. سوگیری عدم پاسخگویی (Non-Response Bias)

این سوگیری زمانی اتفاق می‌افتد که ویژگی‌ها یا نظرات افرادی که در نظرسنجی شرکت نمی‌کنند، با افرادی که شرکت می‌کنند، تفاوت معناداری داشته باشد و این تفاوت به موضوع تحقیق مرتبط باشد. معمولاً عواملی باعث می‌شود برخی افراد از پاسخ دادن به نظرسنجی امتناع کنند.

• مثال:
  • فرض کنید یک نظرسنجی در مورد میزان رضایت از عملکرد یک نهاد دولتی خاص یا دیدگاه مردم درباره یک موضوع اجتماعی حساس (مانند مسائل فیلترینگ اینترنت) انجام می‌شود. ممکن است افرادی که دیدگاه‌های بسیار انتقادی یا مخالف دارند، به دلیل ترس از شناسایی یا پیامدهای احتمالی، از شرکت در نظرسنجی خودداری کنند. در نتیجه، نتایج نظرسنجی ممکن است تصویری مثبت‌تر از واقعیت نشان دهد.
  • همچنین، اگر نظرسنجی بسیار طولانی یا خسته‌کننده باشد، افرادی که صبر و حوصله کمتری دارند (که ممکن است ویژگی‌های خاص دیگری هم داشته باشند)، زودتر انصراف می‌دهند.

چگونه از این سوگیری پیشگیری یا آن را کاهش دهیم؟

• توجه به حساسیت موضوع: اگر موضوع حساس است، بر ناشناس ماندن  شرکت‌کنندگان تأکید کنید و به طور شفاف توضیح دهید که چگونه از اطلاعات آن‌ها محافظت می‌شود و داده‌ها فقط به صورت کلی و آماری گزارش خواهند شد.
• نظارت، پیگیری و شفافیت: ویژگی‌های جمعیتی پاسخ‌دهندگان را رصد کنید. اگر متوجه شدید گروه  خاصی کمتر مشارکت کرده‌اند، سعی کنید با روش‌های دیگری آن‌ها را به شرکت ترغیب کنید. در مورد هدف تحقیق و نحوه استفاده از داده‌ها کاملاً شفاف باشید.
• ارائه مشوق: برای افزایش انگیزه مشارکت، می‌توانید مشوق‌های کوچکی مانند اعتبار خرید، کد تخفیف یا شرکت در قرعه‌کشی در نظر بگیرید.

۳. سوگیری خودگزینی (Self-Selection Bias)

این سوگیری شبیه به عدم پاسخگویی است، اما تفاوت کلیدی دارد. در اینجا، گروه خاصی از افراد به دلیل علاقه ویژه به موضوع یا جذابیت مشوق‌ها، تمایل بیشتری برای شرکت در نظرسنجی نشان می‌دهند و خودشان داوطلب می‌شوند.

• مثال :
  • فرض کنید یک فروشگاه آنلاین بزرگ برای سنجش عادات خرید عمومی مردم، یک نظرسنجی برگزار کرده و به شرکت‌کنندگان کد تخفیف خرید از همان فروشگاه را ارائه می‌دهد. در این حالت، افرادی که مشتری فعلی یا بالقوه دیجی‌کالا هستند و به خرید آنلاین علاقه دارند، انگیزه بسیار بیشتری برای شرکت در این نظرسنجی خواهند داشت. نتایج این نظرسنجی، نماینده خوبی برای عادات خرید عموم مردم ایران (شامل کسانی که کمتر خرید آنلاین می‌کنند یا از فروشگاه‌های دیگر خرید می‌کنند) نخواهد بود.
  • یا اگر یک انجمن حمایت از محیط زیست، نظرسنجی‌ای درباره دغدغه‌های زیست‌محیطی برگزار کند، احتمالاً بیشتر شرکت‌کنندگان از میان افراد علاقه‌مند و فعال در این حوزه خواهند بود و دیدگاه آن‌ها لزوماً منعکس‌کننده دغدغه‌های عموم جامعه نیست.

چگونه از این سوگیری پیشگیری یا آن را کاهش دهیم؟

• دعوت تصادفی: به‌جای فراخوان عمومی، سعی کنید شرکت‌کنندگان را از یک لیست بزرگتر و متنوع به‌صورت تصادفی انتخاب و دعوت کنید.
• عدم افشای کامل موضوع: در دعوت‌نامه اولیه، از بیان جزئیات دقیق موضوع که ممکن است فقط برای گروه خاصی جذاب باشد، خودداری کنید (مثلاً به جای “نظرسنجی درباره خودروهای برقی”، بگویید “نظرسنجی درباره حمل و نقل”).
• مشوق‌های عمومی: اگر مشوقی ارائه می‌دهید، سعی کنید چیزی باشد که برای اکثر افراد جذابیت داشته باشد (مانند شارژ موبایل، کارت هدیه نقدی).

۴. سوگیری مطلوبیت اجتماعی (Social Desirability Bias)

این سوگیری زمانی رخ می‌دهد که افراد به سوالات نه بر اساس باور یا رفتار واقعی خود، بلکه به گونه‌ای پاسخ می‌دهند که از نظر اجتماعی پذیرفته‌شده‌تر، مطلوب‌تر یا «درست‌تر» به نظر برسد. این حالت به‌خصوص در مورد سوالات حساس (مانند درآمد، رفتار‌های اخلاقی، مصرف مواد مخدر، عقاید مذهبی یا سیاسی خاص) پیش می‌آید. افراد تمایل دارند تصویری مثبت از خود ارائه دهند و از قضاوت شدن بپرهیزند.

• مثال:
  • در نظرسنجی‌های مربوط به رفتارهای دینی، ممکن است افراد میزان پایبندی خود به نماز یا روزه را بیشتر از واقعیت گزارش دهند.
  • در سوالات مربوط به مسائل ملی یا میهنی، افراد ممکن است احساسات وطن‌پرستانه اغراق‌آمیزی ابراز کنند.
  • کارمندان در یک نظرسنجی ارزیابی عملکرد مدیران، ممکن است از بیان انتقادات صریح خودداری کنند، به‌خصوص اگر نگران باشند هویتشان فاش شود.
  • افراد ممکن است میزان کمک به خیریه یا رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی را بیشتر از واقعیت بیان کنند.
  •  در نظرسنجی درباره عادات غذایی سالم، پاسخ‌دهندگان ممکن است دفعات مصرف میوه و سبزیجات را بیش از حد گزارش دهند و مصرف غذاهای ناسالم  را کمتر از واقعیت بیان کنند.

  • در نظرسنجی درباره رفتار در محیط کار، کارمندان ممکن است از انتقاد از رییس شرکت یا اعتراف به بهره‌وری پایین به دلیل ترس از عواقب آن، خودداری کنند. این نوع سوگیری به‌ویژه در نظرسنجی‌هایی که به موضوعات حساسی مانند درآمد، عقاید سیاسی یا رفتارهای شخصی می‌پردازند، شایع است.

چگونه از این سوگیری پیشگیری یا آن را کاهش دهیم؟

• تضمین ناشناس بودن: اطمینان خاطر دادن به شرکت‌کنندگان که پاسخ‌هایشان محرمانه و ناشناس باقی می‌ماند، فشار برای ارائه پاسخ‌های مطلوب اجتماعی را کم می‌کند.
• استفاده از پرسش‌های غیرمستقیم: به‌جای پرسیدن مستقیم (“آیا شما فلان کار را انجام می‌دهید؟”)، می‌توانید از سوالات غیرمستقیم یا درباره نظر آن‌ها در مورد دیگران استفاده کنید (“به نظر شما چند درصد مردم فلان کار را انجام می‌دهند؟” یا در قالب سناریو).
• یادآوری اهمیت صداقت: قبل از سوالات حساس، می‌توانید با یک پیام کوتاه از پاسخ‌دهندگان بخواهید که تا حد امکان صادقانه پاسخ دهند و تأکید کنید که پاسخ درست یا غلط وجود ندارد.

۵. سوگیری ترتیب سوالات (Question Order Bias)

این سوگیری زمانی رخ می‌دهد که ترتیب قرار گرفتن سوالات در پرسشنامه، بر پاسخ‌هایی که فرد به سوالات بعدی می‌دهد، تأثیر بگذارد. پاسخی که فرد به یک سوال می‌دهد، می‌تواند ذهن او را برای سوال بعدی آماده یا جهت‌دهی کند.

• مثال:
  • در یک نظرسنجی سنجش رضایت مشتری از یک بانک، اگر ابتدا سوالی در مورد تجربه منفی اخیرتان با خدمات آنلاین بانک بپرسید و بلافاصله بعد از آن، سوالی در مورد رضایت کلی شما از بانک بپرسید، احتمالاً تجربه منفی اخیر، پاسخ به سوال رضایت کلی را بیش از حد تحت تأثیر قرار داده و آن را منفی‌تر از حالت عادی می‌کند.
  • در ردیابی برند (Brand Tracking)، اگر ابتدا لیستی از برندهای معروف (مثلاً اسنپ، تپسی، ماکسیم) را نشان دهید و بپرسید کدام را می‌شناسید (آگاهی با کمک)، و سپس بپرسید اولین سرویس تاکسی اینترنتی که به ذهنتان می‌رسد چیست (آگاهی بدون کمک)، پاسخ به سوال دوم تحت تأثیر برندهایی که در سوال اول دیده‌اند، قرار می‌گیرد. (معمولاً سوال بدون کمک اول پرسیده می‌شود).
  • در آزمون A/B برای مقایسه دو طرح تبلیغاتی، اگر همیشه طرح A را اول و سپس طرح B را به همه نشان دهید، ممکن است خستگی یا اثر یادگیری روی ارزیابی طرح B تأثیر بگذارد.

چگونه از این سوگیری پیشگیری یا آن را کاهش دهیم؟

• ترتیب منطقی و بی‌طرفانه: سوالات کلی را قبل از سوالات جزئی بپرسید. سوالات حساس را معمولاً در اواخر پرسشنامه قرار دهید.
• تصادفی‌سازی ترتیب سوالات یا بلوک‌ها: در ابزارهای نظرسنجی آنلاین، می‌توان ترتیب نمایش سوالات یا مجموعه‌ای از سوالات (بلوک‌ها) را برای شرکت‌کنندگان مختلف به‌صورت تصادفی تغییر داد. این کار به‌خصوص در آزمون‌های A/B ضروری است.
• گروه‌بندی موضوعی: سوالات مرتبط به یک موضوع را کنار هم قرار دهید تا پرش‌های مکرر بین موضوعات مختلف، ذهن پاسخ‌دهنده را مغشوش نکند.
• پیش‌آزمون (Pilot Test): پرسشنامه را با تعداد کمی از افراد مشابه جامعه هدف امتحان کنید و از آن‌ها بازخورد بگیرید تا مشکلات احتمالی ترتیب سوالات مشخص شود.

۶. سوگیری رضایت (Acquiescence Bias)

این سوگیری که گاهی به آن پدیده «بله قربان‌گو» هم می‌گویند، تمایل برخی پاسخ‌دهندگان به موافقت با گزاره‌ها و سوالات است، صرف‌نظر از محتوای واقعی آن‌ها یا باور شخصی‌شان. آن‌ها تمایل دارند بگویند «بله» یا «موافقم».

این سوگیری تا حدی شبیه مطلوبیت اجتماعی است، اما تفاوتش این است که فرد لزوماً برای خوب جلوه کردن این کار را نمی‌کند، بلکه ممکن است به دلیل خستگی، بی‌حوصلگی، عدم درک سوال یا تمایل ذاتی به موافقت (برای راحتی کار یا از سر ادب) این کار را انجام دهد. بر کسی پوشیده نیست که پر کردن نظرسنجی‌ها جذاب‌ترین کار نیست، اما مشوق‌های ارائه‌شده، طراحی نظرسنجی و تجربه کاربری همگی می‌توانند به حفظ مشارکت کافی پاسخ‌دهنده برای ارائه داده‌های خوب کمک کنند. از سوی دیگر، اگر نظرسنجی‌ای با مشوق‌های ضعیف (نه لزوماً پولی)، سؤالات گیج‌کننده یا تجربه کاربری نامناسب منتشر کنید، خستگی و عدم درگیری می‌تواند رخ دهد.

خبر خوب این است که تشخیص اثرات سوگیری تأییدطلبی می‌تواند آسان باشد، زیرا بررسی‌های کیفی استاندارد ، مانند بررسی سرعت پاسخ‌دهی (اطمینان از اینکه پاسخ‌دهنده نظرسنجی را خیلی سریع تکمیل نکرده باشد) و بررسی پاسخ‌های یکنواخت (بررسی اینکه آیا پاسخ‌دهنده برای بسیاری یا همه سؤالات گزینه یکسانی را انتخاب کرده است)، معمولاً پاسخ‌دهندگانی را که درگیر نبوده‌اند، شناسایی می‌کنند.

• مثال:
  • در پرسشنامه‌های طولانی با سوالات زیاد که از مقیاس لیکرت (کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم) استفاده می‌کنند، برخی افراد ممکن است خسته شوند و شروع کنند به انتخاب یک گزینه ثابت (مثلاً همه را “موافقم” بزنند) تا سریع‌تر تمام شود. این رفتار به‌خصوص در نظرسنجی‌هایی که مشوق جذابی ندارند یا طراحی کاربرپسندی ندارند، بیشتر دیده می‌شود.

چگونه از این سوگیری پیشگیری یا آن را کاهش دهیم؟

• استفاده از مقیاس‌های متعادل: مطمئن شوید که مقیاس‌های پاسخ (مانند لیکرت) هم گزینه‌های مثبت و هم منفی را به تعداد برابر پوشش می‌دهند.
• استفاده از سوالات با جهت‌گیری معکوس: چند سوال را به گونه‌ای طراحی کنید که معنای مخالف داشته باشند. مثلاً اگر چند سوال مثبت در مورد رضایت شغلی پرسیده‌اید، یک سوال منفی هم بپرسید (مانند “گاهی احساس می‌کنم شغلم بیهوده است”). کسی که واقعاً پاسخ می‌دهد، به این سوالات پاسخ متفاوتی خواهد داد، اما فردی که فقط موافقت می‌کند، به همه آن‌ها پاسخ مشابه می‌دهد.
• کوتاه و جذاب نگه داشتن نظرسنجی: از پرسیدن سوالات غیرضروری پرهیز کنید و رابط کاربری نظرسنجی را تا حد امکان ساده و جذاب طراحی کنید.
• بررسی داده‌ها: داده‌های افراد مشکوک به این سوگیری را می‌توان با بررسی الگوهای پاسخ (مثلاً انتخاب یک گزینه ثابت در تعداد زیادی سوال یا پاسخ دادن خیلی سریع) شناسایی و در صورت لزوم حذف کرد.

۷. سوگیری پاسخ (Response Bias)

سوگیری پاسخ زمانی رخ می‌دهد که شرکت‌کنندگان در نظرسنجی پاسخ‌هایی می‌دهند که باورها یا عقاید واقعی آن‌ها را به درستی منعکس نمی‌کند. در عوض، پاسخ‌هایشان تحت تأثیر خود نظرسنجی، به‌ویژه ساختار و زبان سؤالات، قرار می‌گیرد. این را این‌طور تصور کنید که نظرسنجی به‌طور ناخواسته افراد را به سمت پاسخ‌های خاصی سوق می‌دهد، به‌جای اینکه افکار واقعی آن‌ها را ثبت کند. این بدان معناست که داده‌هایی که جمع‌آوری می‌کنید، نمایانگر واقعی مخاطبان هدف شما نیست و به طور بالقوه منجر به نتیجه‌گیری‌های نادرست می‌شود.

طراحی پرسشنامه، از جمله نحوه بیان گزاره‌های سؤال و نحوه ساختار لیست پاسخ‌ها، عوامل اصلی هستند که می‌توانند منجر به سوگیری پاسخ شوند.

• مثال:
  • مقیاس‌های نامتعادل: پرسیدن سوال رضایت با گزینه‌های “خیلی راضی”، “راضی”، “تاحدی راضی” و “ناراضی”. این مقیاس به سمت رضایت سنگینی می‌کند.
  • سوالات جهت‌دار یا القایی :
    • “با توجه به مشکلات اقتصادی فراوان، چقدر از عملکرد دولت رضایت دارید؟” (این سوال با پیش‌فرض مشکلات فراوان، پاسخ را به سمت عدم رضایت سوق می‌دهد).
    • “آیا شما هم موافقید که کیفیت محصولات ایرانی اخیراً بهبود یافته است؟” (کلمه “بهبود یافته” جهت‌دار است).
    • “چقدر از متروی تهران که یکی از بهترین‌ها در منطقه است، استفاده می‌کنید؟” (عبارت وصفی “یکی از بهترین‌ها” القایی است).
  • فقدان گزینه‌های کافی: در یک سوال چندگزینه‌ای درباره منابع اصلی خبری شما، اگر فقط گزینه‌هایی مانند “صدا و سیما”، “خبرگزاری‌های رسمی” و “روزنامه‌ها” وجود داشته باشد و گزینه‌هایی مانند “شبکه‌های اجتماعی” یا “کانال‌های تلگرامی” یا “هیچکدام” / “سایر موارد” نباشد، پاسخ‌دهنده مجبور به انتخاب گزینه‌ای می‌شود که واقعیت را منعکس نمی‌کند.

چگونه از این سوگیری پیشگیری یا آن را کاهش دهیم؟

• استفاده از زبان بی‌طرف یا اجتناب از سؤالات جهت‌دار: از کلمات یا عباراتی که بار ارزشی مثبت یا منفی دارند یا پاسخ خاصی را القا می‌کنند، اجتناب کنید.
• ارائه گزینه‌های پاسخ متعادل و جامع: مقیاس‌ها باید متعادل باشند (تعداد گزینه‌های مثبت و منفی برابر). در سوالات چندگزینه‌ای، مطمئن شوید که تمام گزینه‌های محتمل (از جمله “نمی‌دانم”، “نظری ندارم”، “هیچکدام” یا “سایر موارد” در صورت لزوم) وجود داشته باشند.
• پرهیز از سوالات دوپهلو: از پرسیدن دو موضوع در یک سوال خودداری کنید (مثلاً “آیا از سرعت و قیمت اینترنت خود راضی هستید؟”).
• استفاده از زبان ساده و قابل فهم: از به‌کار بردن اصطلاحات تخصصی یا جملات پیچیده که ممکن است برای همه قابل درک نباشد، پرهیز کنید.

• گنجاندن گزینه‌های خروج: برای لیست‌های پاسخ اسمی، حتماً گزینه “هیچ‌کدام” و/یا “گزینه دیگر” را بگنجانید.

جمع‌بندی

سوگیری در تحقیقات مبتنی بر نظرسنجی، به‌ویژه در فضای آنلاین ، یک چالش جدی است. اما با آگاهی از انواع آن و برنامه‌ریزی دقیق در مراحل طراحی، اجرا و تحلیل، می‌توان تأثیر آن را به میزان قابل توجهی کاهش داد. شناخت سوگیری‌های رایج مانند نمونه‌گیری، عدم پاسخگویی، خودگزینی، مطلوبیت اجتماعی، ترتیب سوالات، تأییدطلبی و سوگیری پاسخ، به محققان کمک می‌کند تا پرسشنامه‌های بهتری طراحی کرده و در نهایت به نتایج معتبرتر و قابل اعتمادتری دست یابند.

با به‌کارگیری روش‌های پیشگیرانه، می‌توان همچنان از نظرسنجی به عنوان ابزاری ارزشمند برای درک دیدگاه‌ها و رفتارهای جامعه استفاده کرد و می‌توان آن را ابزاری برای جمع‌آوری داده‌های معنادار و نماینده (Representative)  جامعه دانست.