فهرست
تعریف
اگر بخواهیم از دیتاژورنالیسم یا روزنامهنگاری داده تعریفی ساده ارائه کنیم باید بگوییم شاخه‌ای رو به رشد از روزنامهنگاری و انواع دیگر تولید محتواست که به صورت فعال و گسترده از داده‌ها استفاده می‌کند.
اهمیت روزنامهنگاری داده به گونه‌ای است که نه تنها رسانه‌های خبری و تحلیلی از آن استفاده می‌کنند بلکه کسب‌وکارها نیز برای اثرگذارتر شدن گزارش‌هایشان به مفاهیم و مهارت‌های آن بها می‌دهند و بسیاری از تحلیلگران داده نیز بخشی از مسیر رشد حرفهای خود را در گروِ داشتن دستی در دیتاژورنالیسم می‌دانند.
دیتاژورنالیسم را با واژگان گوناگونی تعریف می‌کنند، بعنوان نمونه برخی آن را «شاخه‌ای از تحقیقات علوم اجتماعی می‌دانند که تاریخ تحویلش بسیار نزدیک است!» یا مثلا گفته شده «دیتاژورنالیسم، نمودار و اینفوگرافی نیست!». اگر نخواهیم چندان در تعریف مناقشه کنیم باید بگوییم آنچه اهمیت دارد آن است که روزنامهنگاری داده در هر دو رکن خود یعنی هم از نظر انتخاب موضوع، اصول روزنامهنگاری و تولید محتوا و هم در به‌کارگیری اصول تحلیل داده و استنادها و استدلال‌هایی که بر پایه داده‌ها انجام می‌دهد اصالت، صحت و انسجام داشته باشد. ممکن است در برخی کارها یکی از دو رکن بر دیگری غلبه داشته باشد اما حتما حضور هر دو در روزنامهنگاری داده لازم است.
تاریخچه مختصر
روزنامهنگاری داده رابطه تنگاتنگی با استفاده از کامپیوتر و فناوری اطلاعات دارد. استفاده از کامپیوتر در روزنامهنگاری سابقه‌ای بیش از روزنامهنگاری داده دارد. پیش از مطرح شدن روزنامهنگاری داده (Data Journalism)، عباراتی مانند گزارشگری با استفاده از کامپیوتر (Computer-Assisted Reporting) در روزنامهنگاری وجود داشته است. با این حال نمی‌توان کامپیوتر را نقطه شروع روزنامهنگاری داده دانست. پیش از اینکه استفاده از کامپیوترهای شخصی در دنیا گسترده شود نیز گونه‌هایی از روزنامهنگاری داده که در آن‌ها از نمودارها و نقشه و جدول و … استفاده می‌شده رواج داشته و از آن با عنوان روزنامهنگاری دقیق (Precision Journalism) نیز صحبت شده است.
اما شاید بتوان گفت بیشترین توجه‌ها در دنیا زمانی به روزنامهنگاری داده جلب شد که سازمان‌هایی مانند ویکی‌لیکس راه افتاد و داده‌هایی مانند اسناد ادوارد اسنودن (۲۰۱۳) و اسناد پاناما (۲۰۱۶) منتشر شد. اسناد پاناما مجموعه‌ای از ۱۱٫۵ میلیون سند محرمانه از دفتر وکالت یکی از شرکت‌های بینالمللی است که توسط منبعی ناشناس به بیرون درز کرد و به صورت عمومی منتشر شد و سر درآوردن از آن‌ها و ارائه هرگونه محتوا بر اساس آن‌ها به هیچ وجه با روش‌های سابق روزنامه‌گاری امکان‌پذیر نبود. پاندمی کرونا نیز نه تنها در انتشار گزارش‌های حاوی اعداد و ارقام و جدول و نمودار و توجه گسترده به روزنامهنگاری داده موثر بوده، بلکه نگاه انتقادی به داده‌ها را نیز در کم‌شماری‌ها رواج داده است.
انواع خروجی
خروجی پروژه‌های دیتاژورنالیسم معمولا به سه صورت زیر عرضه می‌شوند:
گزارش، مقاله و یادداشت
آنچه در روزنامهنگاری داده به عنوان محتوای متنی عرضه می‌شود طیف گسترده‌ای دارد و در سطوح و اشکال گوناگون از داده‌ها استفاده می‌کند، اگرچه در تمامی آن‌ها بخش غالب خروجی متن است.
- یادداشت‌های تحلیلی (Analytic Journalism): یادداشتی که مبنای آن استدلال‌های همه‌فهم و ارجاع به مفروضات قابل قبول برای مخاطب است و از اعداد سرجمع و محاسبات سرانگشتی در آن استفاده می‌شود. در یادداشت‌های تحلیلی معمولا اعداد و ارقام زیادی ارائه نمی‌شود و آوردن جدول و نمودار پرهیز می‌شود.
- مقالات، روایتگری‌ها و گزارش‌های تحلیل داده (Data-Driven Reports and Analysis, Data Stories): در مقالات تحلیلی، داده‌ها به صورت گسترده‌تری پردازش و تحلیل می‌شوند و نتایج آن در قالب جدول، نمودار، نقشه و انواع دیگر مصورسازی در دل یک روایت مطبوعاتی که آن‌ها را در بر می‌گیرد عرضه می‌شود. این مکتوبات در شیوه نگارش با مقالات علمی متداول تفاوت زیادی دارند. هدف آن‌ها داوری علمی توسط تعداد محدودی از افراد آشنا به موضوع نیست، بلکه برای مخاطب گسترده نوشته می‌شوند. هدف چنین نوشتارهایی آن است تا علاوه بر رعایت انصاف و درستی، با مخاطبان بیشتری ارتباط برقرار کنند و به نحو ماندگاری اثرگذار باشند. به همین دلیل پایبندی به خط سیرهای داستانی و استفاده از شیوه‌های روایتگری در آن‌ها موضوعیت اساسی دارد. بدون استفاده از این روش‌ها مخاطب با انبوهی از ارقام سرد و زمخت مواجه می‌شود و اگر حتی به موضوع هم علاقه‌مند باشد احتمالا نمی‌تواند از چیزی سر در بیاورد، چه رسد به آنکه چیزی از متن در ذهنش ته‌نشین شود. روزنامهنگاری داده نسبت به بسیاری از انواع دیگر روزنامهنگاری، انرژی زیادی برای تولید محتوا صرف می‌کند و امکانات بیشتری را به کار می‌گیرد تا پیام خود را به حافظه بلندمدت مخاطب برساند. داستان بیشترین شانس را برای جا خوش کردن در حافظه بلندمدت مخاطب را دارد، به همین دلیل روزنامهنگاری داده همیشه رابطه تنگاتنگی با داستانگویی و روایتگری دارد.
- گزارش‌های تحقیقی (Investigative Journalism): در این گونه گزارش گردآوری داده‌ها گسترده و متنوع‌تر است و در برخی موارد جمع‌آوری میدانی اطلاعات و سایر انواع گردآوری داده‌ها مانند استخراج داده از سطح وب را هم شامل می‌شود. در نتیجه تحلیل و گزارش نهایی اجزای اطلاعات بیشتر و متنوع‌تری خواهد داشت.
- مقاله‌های دیجیتال (Digital Articles): مقاله‌ای که با هدف ماندگاری بیشتر در فضای دیجیتال تولید می‌شود و بر یک مسئلۀ ادامه‌دار تمرکز دارد و طول عمر آن از گزارش‌هایی که تاریخ مصرف کوتاهی دارند و زود فراموش می‌شوند بیشتر است. محتوای یک مقالۀ دیجیتال به گونه‌ای است که با گذشت زمان، در مقاطعی داده‌های آن به روز می‌شوند و اتفاقات مهم در آن ثبت و ضبط می‌شوند. در نتیجه، کاربر می‌داند اگر به آن صفحه مراجعه کند از آخرین تحولات مربوط به آن موضوع مطلع می‌شود. به عنوان نمونه، این گونه محتوا برای تولید صفحات به روز شوندۀ اختصاصی درباره مصوبات قانونی و تاثیر آن بر شاخص‌ها کاربرد زیادی دارد. در مقاله‌های دیجیتال ممکن است از مصورسازی‌های تعاملی نیز استفاده شود. در بخش بعد درباره مصورسازی‌های تعاملی صحبت خواهد شد.
مصورسازی تعاملی و سامانه تحت وب
منظور از مصورسازی تعاملی (Interactive Visualizations) نوعی از مصورسازی است که کاربر می‌تواند با لمس صفحه و یا کلیک روی یک دکمه و مانند این‌ها اطلاعاتی که دریافت می‌کند را تغییر دهد. میزان کنترل مخاطب روی اطلاعاتی که دریافت می‌کند بستگی به طراحی می‌تواند حداقلی باشد، مثلا در حد مشاهده جعبه توضیحات (tooltip) که با حرکت روی صفحه فعال می‌شود، یا حداکثری باشد و تغییرات بسیار بیشتری را در بربگیرد.
اگر یک پروژه روزنامهنگاری داده ویژگی‌های زیر را داشته باشد، می‌توان آن را به گونه‌ای طراحی کرد که سطح تعامل کاربرد با سامانه بالا باشد:
- موضوع جذاب و پرمخاطب باشد (از نظر کیفیت یا کمیت).
- داده جزئیات قابل توجهی داشته باشد و نشود به راحتی و بدون ابزار از آن سر در آورد.
- کاربر علاقه‌مند باشد وقت بیشتری برای کار کردن با آن و سر در آوردن از داده‌ها صرف کند.
اگر کشش موضوع و جزئیات داده‌ها بیشتر باشد و سطح تعامل بالا برای یک پروژه روزنامهنگاری داده، مناسب قلمداد شود، می‌توان آن را مانند یک داشبورد عمومی طراحی و عرضه کرد. یک نمونه از چنین داشبوردهایی می‌توان به اطلس پیچیدگی اقتصادی دانشگاه هاروارد برای تحلیل تجارت خارجی کشورها اشاره کرد.
چنانچه در نمونه‌های بالا نیز ملاحظه می‌کنید در بسیاری از موارد نقشه در مصورسازی‌های تعاملی جایگاهی کلیدی دارد.
ویدئو
ویدئو یک قالب پرطرفدار است و می‌توان از آن در سطوح مختلف برای ارائه نتایج پروژه‌های روزنامهنگاری داده استفاده کرد. نوع استفاده از داده‌ها در ویدئو می‌تواند بسیار متفاوت باشد. برخی ویدئوها بیان بصری یک مقاله تحلیل داده هستند و آن را تنها در قالب اسلایدشویی از نمودارها ارائه می‌کنند، برخی از امکانات ویدئو بهره بیشتری می‌برند و امکانات انیمیشین را روی مصورسازی‌های مختلف در خدمت روایت کلی فیلم به کار می‌گیرند، برخی از داده‌ها به عنوان سرنخی برای نگه‌داشتن حواس بیننده و انسجام روایت استفاده می‌کنند و برخی آن را موازی با بخش‌های دیگر استفاده می‌کنند و … .
ارائه نتایج پروژه‌های روزنامهنگاری داده در قالب ویدئو بسته به میزان استفاده از داده‌ها، طیف گسترده‌ای از تولید محتوای ویدئویی را از نوع Video Essay یا Video Journalism تا گونه‌هایی از فیلم‌سازی مستند مانند Data-Driven Documentary Filmmaking در بر می‌گیرد.
* * *
این تقسیم‌بندی از آن جهت ارائه شد که ذهنیتی درباره انواع مختلف خروجی‌های ممکن در روزنامهنگاری داده داشته باشیم. در بسیاری از موارد خروجی پروژه‌های دیتاژورنالیسم ترکیبی از تعدادی از خروجی‌های یادشده است.
به عنوان یک نمونه باکیفیت از روزنامهنگاری داده که قالب‌های مختلف در آن به کار گرفته شده گزارش VOX درباره مسأله حمل اسلحه و تبعات آن در آمریکا را مطالعه کنید:
بسیاری از خروجی‌های فوق زیرمجموعه‌هایی از روزنامهنگاری دیجیتال (Digital Journalism) هستند. البته روزنامهنگاری داده منحصر به روزنامهنگاری دیجیتال نیست، اما فصل مشترک قابل توجهی با آن دارد. به همین دلیل لازم است به اقتضائات و الزامات روزنامهنگاری دیجیتال در تولید محتوا توجه کرد. از جمله این موارد می‌توان به ناهمگونی بالای مخاطبان به دلیل دست‌به‌دست شدن محتوا در شبکه‌های اجتماعی در ابعاد وسیع و زمان کمتری که برای جذب آن‌ها و ارائه مطلب وجود دارد اشاره کرد. این موارد ضرورت استفاده از گونه‌هایی از روزنامهنگاری مانند روزنامهنگاری توضیحی (Explanatory Journalism) را بیشتر می‌کند. در روزنامهنگاری دیجیتال لازم است بتوانیم با پیش‌نیاز هرچه کمتر با مخاطب ارتباط برقرار کنیم و گزاره‌های پرطمطراق را با زبان ساده بازگو و راستی‌آزمایی کنیم. روزنامهنگاری داده از این منظر نیز حرفهای زیادی برای گفتن دارد، چرا که روایتگری متکی بر داده روش مناسبی برای توضیح موثر موضوعات پیچیده با کمترین پیش‌زمینه است.
منابع
کتاب مقدماتی روزنامهنگاری داده، الجزیره (ترجمه فارسی)
برای اطلاعات بیشتر درباره دیتاژورنالیسم، مطالعه این منبع توصیه می‌شود: